Słownik pojęć lutniczych – Kompletny przewodnik po terminologii gitarowej i lutniczej

2025-02-06

Lutnictwo to sztuka i rzemiosło zajmujące się budową, naprawą oraz konserwacją instrumentów smyczkowych, takich jak skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas, a także instrumentów strunowych szarpanych, w tym gitary klasycznej, akustycznej, elektrycznej oraz basowej. Każdy z tych instrumentów składa się z precyzyjnie wykonanych elementów, które mają kluczowy wpływ na jakość brzmienia oraz komfort gry. Umiejętności lutnika, jakość drewna lutniczego i zastosowane techniki konstrukcyjne są niezbędne do stworzenia instrumentu o doskonałych właściwościach dźwiękowych. W związku z tym terminologia lutnicza może być skomplikowana i nie zawsze zrozumiała dla muzyków czy pasjonatów instrumentów.

W tym słowniku pojęć lutniczych znajdziesz najważniejsze terminy związane z lutnictwem gitarowym i smyczkowym. Dowiesz się, czym jest dusza skrzypiec, jakie znaczenie ma lakier lutniczy, dlaczego odpowiednio dobrana podstrunnica i mostek wpływają na jakość dźwięku oraz na czym polega profesjonalna renowacja instrumentów muzycznych. W naszym przewodniku lutniczym wyjaśniamy każdy termin w sposób prosty i zrozumiały, aby zarówno gitarzyści, skrzypkowie, kontrabasiści, lutnicy, jak i osoby dopiero rozpoczynające swoją przygodę z muzyką mogły lepiej poznać tę dziedzinę.

Dzięki temu przewodnikowi poznasz nie tylko części skrzypiec, altówki, wiolonczeli, kontrabasu, gitary klasycznej, akustycznej i elektrycznej, ale także techniki stosowane przez lutników gitarowych i lutników smyczkowych w procesie budowy i renowacji instrumentów. Znajdziesz tu również informacje o gatunkach drewna stosowanych w lutnictwie, narzędziach wykorzystywanych w warsztacie lutniczym, a także o metodach konserwacji, które pomagają utrzymać doskonałe brzmienie gitary i instrumentów smyczkowych przez wiele lat. Zapraszamy do lektury naszego kompleksowego słownika lutniczego, który przybliży Ci tajniki tej niezwykłej sztuki i rzemiosła!

Lutnik pojęcia lutnicze

Czym zajmuje się lutnik?

Lutnik to specjalista zajmujący się budową, naprawą i konserwacją instrumentów smyczkowych i gitarowych, czyli wszystkich, które posiadają szyjkę i gryf. Do najczęściej tworzonych i serwisowanych instrumentów przez lutników należą skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, lutnia oraz różne rodzaje gitar, takie jak gitara klasyczna, gitara akustyczna, gitara elektryczna i gitara basowa. Praca lutnika wymaga ogromnej precyzji oraz znajomości technik stolarskich, akustycznych i konserwacyjnych. Wykorzystuje on wysokiej jakości drewno lutnicze, kleje naturalne, lakiery oraz specjalistyczne narzędzia, aby nadać instrumentom idealne brzmienie i wygodę gry.

Oprócz budowy nowych instrumentów lutnicy zajmują się także renowacją, regulacją i naprawą gitar oraz instrumentów smyczkowych. Często dokonują wymiany podstrunnicy, mostka, progów gitary, czy duszy skrzypiec, co wpływa na poprawę brzmienia i komfortu gry. W przypadku instrumentów zabytkowych lutnik przeprowadza konserwację lutniczą, dbając o historyczne i oryginalne elementy konstrukcji. Współczesne lutnictwo łączy tradycyjne metody z nowoczesnymi technologiami, co pozwala dostosować instrumenty do indywidualnych potrzeb muzyków. Dzięki wiedzy i doświadczeniu lutników możemy cieszyć się perfekcyjnie brzmiącymi skrzypcami, gitarami czy wiolonczelami, które zachwycają zarówno profesjonalistów, jak i amatorów muzyki.

Kiedy warto udać się do lutnika?

Wizyta u lutnika jest niezbędna, gdy instrument smyczkowy lub gitara zaczyna tracić swoje właściwości brzmieniowe, staje się trudniejszy w grze lub wymaga naprawy uszkodzonych elementów. Do najczęstszych powodów konsultacji z lutnikiem należą pęknięcia pudła rezonansowego, odklejający się mostek, zużycie progów w gitarze, problemy z gryfem, nierówna podstrunnica czy zbyt wysoka akcja strun. Jeśli zauważysz, że instrument brzęczy, traci strój lub nie wydobywa czystych dźwięków, to znak, że konieczna może być regulacja lutnicza lub wymiana zużytych elementów. Lutnik może także dokonać dopasowania duszy skrzypiec, korekty mostka, wymiany kołków czy konserwacji lakieru, co ma ogromny wpływ na jakość dźwięku i komfort gry.

Do lutnika warto udać się także w celu profesjonalnej konserwacji instrumentu, nawet jeśli na pierwszy rzut oka nie widać uszkodzeń. Instrumenty smyczkowe i gitary wymagają regularnego sprawdzania i pielęgnacji, aby zachować ich doskonałe brzmienie i długowieczność. Czyszczenie, nawilżanie drewna, wymiana strun oraz okresowa regulacja gryfu to usługi, które pomagają utrzymać instrument w optymalnym stanie przez lata. Jeśli jesteś właścicielem gitary klasycznej, gitary akustycznej, gitary elektrycznej, skrzypiec, wiolonczeli czy kontrabasu, warto raz na jakiś czas skonsultować się z lutnikiem, aby uniknąć poważniejszych i kosztownych napraw w przyszłości. Regularna kontrola i prewencyjne działania to najlepszy sposób na zapewnienie sobie perfekcyjnego brzmienia oraz wygody gry.

Jak dbać o instrument, aby uniknąć częstych wizyt u lutnika?

Odpowiednia pielęgnacja instrumentu smyczkowego lub gitarowego to klucz do jego długowieczności oraz zachowania doskonałego brzmienia. Przede wszystkim należy zadbać o odpowiednie warunki przechowywania – gitary, skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy powinny być trzymane w stabilnej temperaturze i wilgotności, najlepiej w zakresie 40-60% wilgotności powietrza. Zbyt suche powietrze może prowadzić do pęknięć drewna, natomiast nadmierna wilgoć powoduje jego wypaczenie. Twarde futerały i pokrowce ochronne to absolutna konieczność, aby zapobiec uszkodzeniom mechanicznym oraz chronić instrument przed nagłymi zmianami temperatury i wilgotności.

Regularna konserwacja również odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu instrumentów smyczkowych i gitarowych w doskonałym stanie. Należy czyścić podstrunnicę, struny oraz korpus instrumentu po każdej grze, usuwając pot, kurz i zabrudzenia, które mogą negatywnie wpływać na brzmienie oraz kondycję lakieru. Gitary klasyczne, akustyczne i elektryczne wymagają okresowej wymiany strun, a także kontrolowania stanu progów i regulacji gryfu. W przypadku skrzypiec, altówki czy kontrabasu istotna jest regularna wymiana kalafonii, a także sprawdzanie mostka i duszy skrzypiec, które mogą się przesuwać i wpływać na jakość dźwięku. Dzięki tym prostym działaniom można uniknąć częstych wizyt u lutnika oraz kosztownych napraw, ciesząc się perfekcyjnym brzmieniem i komfortem gry przez długie lata.

Lutnik pojęcia

Słownik pojęć lutniczych

Action (wysokość strun) – Odległość między strunami a podstrunnicą, która wpływa na komfort gry oraz brzmienie gitary. Może być regulowana poprzez:

Podniesienie lub obniżenie mostka – regulacja wysokości strun nad progami.
Dostosowanie krzywizny gryfu za pomocą pręta napinającego (truss rod).
Ustawienie wysokości siodełka – kluczowe dla precyzji gry.
Dostosowanie progów – jeśli są nierówne, mogą powodować brzęczenie strun.
Niska akcja strun (bliżej podstrunnicy) ułatwia szybszą grę i legato.
Wysoka akcja strun poprawia sustain, ale wymaga większej siły nacisku.

Active pickups (przetworniki aktywne) – Przetworniki gitarowe wyposażone w wbudowany przedwzmacniacz, który wymaga zasilania baterią (najczęściej 9V). Charakteryzują się wysokim sygnałem wyjściowym, niskim poziomem szumów i klarownym brzmieniem. Aktywne przetworniki są popularne w gitarach używanych w metalu, rocku i muzyce technicznej, ponieważ zapewniają równomierne pasmo częstotliwości i większą kompresję dźwięku. Przykładowe modele to EMG 81, EMG 85, Fishman Fluence, a ich użytkownikami są gitarzyści tacy jak James Hetfield (Metallica) czy Zakk Wylde.

Aging (Relic finish) – Proces sztucznego postarzania instrumentu, nadający mu wygląd vintage. Gitary relicowane przez lutników lub w fabrykach mają spękany lakier, przetarte krawędzie, ślady zużycia i korozję metalowych elementów, aby wyglądały na wieloletnio używane.

Light relic – subtelne oznaki zużycia.
Heavy relic – mocno przetarty lakier, widoczne wgłębienia, zarysowania i rdza na osprzęcie.
Popularny w gitarach Fender Custom Shop, Gibson Murphy Lab i butikowych lutniczych modelach.

Ash (jesion) – Drewno o jasnym, dynamicznym i rezonującym brzmieniu, które zapewnia wyraźny atak i bogaty środek pasma. Jest stosunkowo twarde i posiada charakterystyczne piękne usłojenie, często eksponowane w gitarach z naturalnym wykończeniem.

Alder (olcha) – Lekkie drewno o zrównoważonym brzmieniu, z lekko podbitymi średnimi częstotliwościami, co sprawia, że gitary z olchy brzmią cieplej i bardziej zaokrąglone. Jest łatwe w obróbce, co czyni je popularnym wyborem w gitarach Fender Stratocaster, Telecaster oraz w wielu modelach superstratów. Olcha dobrze współpracuje z przetwornikami single-coil i humbuckerami, zapewniając czyste i dynamiczne brzmienie.

Bigsby – Nazwa pochodząca od nazwiska wynalazcy systemu tremolo, znanego również jako wibrator lub wajcha Bigsby. Jest to ruchome ramię zamontowane na gitarze, które pozwala na subtelne modulowanie wysokości dźwięku. Początkowo stosowane w gitarach typu hollow body i semi-hollow body, później trafiło także do gitar solid body, takich jak Gibson Les Paul. Do dziś system Bigsby używany jest przez renomowane marki, np. Gretsch, Gibson i inne.

Binding – Ozdobne wykończenie krawędzi instrumentu muzycznego, stosowane w miejscach łączenia różnych części gitary, np. płyty wierzchniej z bokami lub podstrunnicy z gryfem. Może być wykonane z materiałów naturalnych, takich jak drewno czy macica perłowa, lub sztucznych, np. PCV. Binding nie tylko poprawia estetykę gitary, ale również chroni jej krawędzie przed uszkodzeniami mechanicznymi. Często występuje w różnych kolorach i wzorach, podkreślając charakter instrumentu.

Bolt-on – Sposób montażu gryfu do korpusu gitary, w którym oba elementy są oddzielne i łączone przy pomocy śrub. Jest to popularna metoda stosowana w gitarach elektrycznych, umożliwiająca łatwą wymianę gryfu w razie potrzeby. Gitary z połączeniem bolt-on charakteryzują się jasnym, dynamicznym brzmieniem i są często używane w modelach takich marek jak Fender.

Chambered body – Odmiana korpusu gitary typu solid body, która posiada wewnętrzne komory rezonansowe, zmniejszające wagę instrumentu i poprawiające jego rezonans. Dzięki temu gitara zachowuje stabilność i sustain instrumentu solid body, ale oferuje cieplejsze i bardziej otwarte brzmienie, przypominające nieco gitary semi-hollow. Taka konstrukcja często stosowana jest w modelach Gibson Les Paul Chambered, PRS i innych, aby zmniejszyć masę instrumentu bez utraty jakości dźwięku.

Coil split (rozłączanie cewek) – Funkcja przetworników humbucker, która pozwala na wyłączenie jednej z dwóch cewek, zamieniając humbucker w przetwornik typu single-coil. Dzięki temu gitarzysta może uzyskać jaśniejsze, bardziej szkliste brzmienie, podobne do Fendera Stratocaster. Funkcja ta często realizowana jest za pomocą push-pull potencjometru lub przełącznika, co zwiększa wszechstronność instrumentu. Popularne modele gitar wyposażone w coil split to Gibson Les Paul Modern, PRS Custom 24, Ibanez RG Premium.

Cutaway – Specjalne wycięcie w górnej części korpusu gitary, które ułatwia dostęp do wyższych progów na podstrunnicy. Najczęściej stosowane w gitarach typu hollow body, semi-hollow body oraz gitarach jazzowych. Przykładem gitar z wycięciem cutaway są modele Gretsch, Gibson L-5 i wiele innych. Dzięki temu rozwiązaniu gitarzyści mogą wygodniej grać solówki i partie wymagające dostępu do najwyższych progów.

Cyklina – Ręczne narzędzie stolarskie stosowane do precyzyjnej obróbki drewna poprzez delikatne skrawanie jego powierzchni. Jest to cienka, bardzo ostra blacha, która usuwa minimalne warstwy materiału, nie powodując rozszczepienia włókien, lecz precyzyjnie je przecinając. Cykliny występują w różnych grubościach i kształtach, a dla zachowania równomiernej krzywizny stosuje się specjalne uchwyty. Często używa się ich również do wygładzania lakieru i usuwania drobnych nierówności bez konieczności używania papieru ściernego. Wprawne użycie cykliny pozwala uzyskać idealnie gładką powierzchnię, gotową do dalszej pracy lutniczej.

Cytomierz – Urządzenie pomiarowe używane do kontroli grubości obrabianego materiału, szczególnie w lutnictwie. Ma kształt litery U z wydłużonymi ramionami, na których końcach znajduje się mikromierz zegarowy umożliwiający precyzyjne pomiary. W zależności od przeznaczenia występuje w różnych rozmiarach i nazwach, np. cytomierz skrzypcowy, wiolonczelowy, dostosowany do konkretnego instrumentu. Dzięki niemu lutnicy mogą dokładnie ocenić grubość elementów instrumentu, co ma kluczowe znaczenie dla jego brzmienia i wytrzymałości.

Double Cutaway – Kształt korpusu gitary elektrycznej z dwoma wycięciami (tzw. cutaway), które umożliwiają łatwiejszy dostęp do wyższych progów na podstrunnicy. Tego typu konstrukcja jest stosowana w wielu kultowych modelach gitar, takich jak Gibson ES-335 czy Fender Stratocaster. Podwójne wycięcie pozwala gitarzystom na wygodne granie solówek i szybsze poruszanie się po gryfie, co jest szczególnie istotne w muzyce rockowej, bluesowej i jazzowej.

Dreadnought – Jeden z najbardziej popularnych kształtów pudła rezonansowego w gitarach akustycznych, szczególnie tych używanych w muzyce folkowej, country i rockowej. Charakteryzuje się dużym korpusem, który zapewnia mocne, donośne brzmienie o głębokim basie i bogatych średnich tonach. Istnieje także odmiana tego kształtu, zwana round-shouldered, która ma bardziej zaokrąglone górne rogi pudła rezonansowego, co wpływa na nieco cieplejszy charakter dźwięku.

Drewno rezonansowe – Specjalnie dobrane gatunki drewna używane w budowie instrumentów muzycznych ze względu na ich doskonałe właściwości akustyczne. W lutnictwie stosuje się je do różnych części instrumentów – np. świerk na płyty wierzchnie, mahoń i klon na korpusy gitar, a ebonit na podstrunnice. Wybór drewna rezonansowego często wynika z tradycji i doświadczenia lutników, choć współczesne eksperymenty pozwalają na stosowanie nowych, nietypowych gatunków drewna, które mogą zmieniać charakter brzmienia instrumentu.

Ebony (heban) – Jedno z najtwardszych gatunków drewna, używane głównie w podstrunnicach i mostkach gitarowych. Heban ma gładką, twardą powierzchnię, co ułatwia szybkie przesuwanie palców po gryfie, a także jasny i ostry atak dźwięku, idealny do muzyki technicznej, metalu i shreddu. Jest odporny na zużycie, co czyni go doskonałym wyborem dla gitar klasy premium, np. Gibson Les Paul Custom, PRS Private Stock, ESP Eclipse.

Floyd Rose (FR) – Mostek tremolo o dwustronnym działaniu, który pozwala na precyzyjne strojenie gitary i utrzymanie stabilnego stroju nawet podczas intensywnego użycia wajchy tremolo. Charakteryzuje się blokowaniem strun w siodełku, co zapobiega ich rozstrajaniu po nastrojeniu. System Floyd Rose jest szczególnie popularny w muzyce rockowej i metalowej, gdzie dynamiczne efekty vibrato i dive bomb są często wykorzystywane przez gitarzystów.

Fret – Próg na podstrunnicy gitary oraz innych instrumentów strunowych (np. mandoliny, banjo, sitaru), który wpływa na wysokość dźwięku. Jest to metalowy pasek, najczęściej wykonany ze stopu nowego srebra z niklem, choć zdarzają się także progi ze stali nierdzewnej lub brązu z domieszką ołowiu. Wysokość i kształt progów wpływa na komfort gry i charakter brzmienia gitary.

Fret dressing – Korekta kształtu i wysokości progów, poprawiająca komfort gry i eliminująca problemy z nieczystymi dźwiękami. Proces obejmuje:

Wyrównanie progów – szlifowanie nierówności.
Zaokrąglanie i polerowanie progów – zwiększa komfort przesuwania palców.
Usunięcie ostrych krawędzi progów – szczególnie ważne w nowych gitarach lub takich, które skurczyły się pod wpływem zmian temperatury i wilgotności.

Fret dressing to rutynowa operacja konserwacyjna, wykonywana w warsztatach lutniczych lub przez gitarzystów dbających o swoje instrumenty.

Fretless – Podstrunnica bez progów, stosowana m.in. w kontrabasach, fretlessowych basach elektrycznych i niektórych gitarach. Brak progów pozwala na płynne przejścia między dźwiękami (tzw. glissando), co nadaje instrumentowi bardziej śpiewne brzmienie. W niektórych modelach fretlessowych stosuje się oznakowanie miejsc progowych, ale sama podstrunnica pozostaje gładka, co wymaga większej precyzji w grze.

Headless – Bez główki, czyli konstrukcja gitary lub basu, w której brakuje tradycyjnej główki na gryfie. Struny są naciągane i stroimy je w mechanizmie umieszczonym na korpusie. Dzięki temu gitara jest lżejsza, bardziej kompaktowa i lepiej wyważona, co sprawia, że headlessy są popularne zwłaszcza wśród basistów i muzyków poszukujących ergonomicznych rozwiązań.

Heel (pięta gryfu) – Obszar łączenia gryfu z korpusem, występujący głównie w gitarach z wklejanym (set-in) lub neck-thru-body gryfem. Jego kształt i wielkość wpływają na wygodę gry, zwłaszcza w wysokich pozycjach. Niektóre gitary mają ergonomicznie wyprofilowaną piętę gryfu, co ułatwia dostęp do wyższych progów. W klasycznych modelach, takich jak Gibson Les Paul, pięta gryfu jest bardziej masywna, natomiast nowoczesne konstrukcje, np. Ibanez, ESP, często stosują zaokrąglone lub asymetryczne heel cuts dla większej wygody.

Hollow Body – Konstrukcja gitary z pełnym pudłem rezonansowym, często posiadająca charakterystyczne otwory w kształcie litery „f”. Tego typu instrumenty mają ciepłe, rezonujące brzmienie, co sprawia, że są chętnie wybierane przez muzyków jazzowych. Do najpopularniejszych modeli zaliczają się Gibson L-5 oraz Gretsch White Falcon.

Humbucker – Przetwornik gitarowy zbudowany z dwóch cewek, nawiniętych obok siebie, ale o przeciwnych biegunach magnetycznych. Dzięki temu humbucker eliminuje zakłócenia i szumy, które często pojawiają się w przetwornikach typu single coil. Mają mocniejszy sygnał wyjściowy i charakterystyczne ciepłe, pełne brzmienie, które doskonale sprawdza się w muzyce rockowej, bluesowej i metalowej. Niektóre modele pozwalają na rozłączanie cewek, co umożliwia uzyskanie jaśniejszego brzmienia zbliżonego do single coil. Humbuckery są szeroko stosowane w gitarach marek takich jak Gibson, Seymour Duncan czy DiMarzio i cenione przez gitarzystów grających cięższą muzykę.

Inlay (inkrustacja) – Sposób zdobienia gitary, polegający na umieszczaniu dekoracyjnych elementów w powierzchni instrumentu. Może być wykonany z różnych materiałów, takich jak macica perłowa, metale szlachetne, drewno, kamienie szlachetne czy tworzywa sztuczne. Najczęściej inkrustacje zdobią podstrunnicę, główkę gitary oraz otwory rezonansowe w gitarach klasycznych i akustycznych. Motywy mogą być geometryczne, roślinne, zwierzęce lub zawierać napisy, nadając gitarze unikalny wygląd.

Intonacja – Precyzyjne dostrojenie instrumentu, tak aby każda struna była nastrojona idealnie na różnych progach. Jest kluczowa dla zachowania poprawnego brzmienia w różnych pozycjach na gryfie.

Reguluje się ją poprzez ustawienie menzury na mostku – przesuwając siodełka w mostku gitarowym.
Jeśli intonacja jest nieprawidłowa, dźwięki na wyższych progach mogą być rozstrojone, mimo że otwarte struny są nastrojone poprawnie.
Często sprawdzana stroikiem, np. porównując dźwięk otwartej struny z jej flażoletem na 12. progu.

Prawidłowo ustawiona intonacja zapewnia czysty dźwięk w każdej pozycji na gryfie.

Jazz Bass – Jeden z najbardziej popularnych modeli gitar basowych, produkowany przez firmę Fender. Jest to czterostrunowy bas elektryczny, charakteryzujący się smukłym gryfem, dwoma przetwornikami single-coil i uniwersalnym brzmieniem, które sprawdza się w wielu gatunkach muzycznych, zwłaszcza w jazzie, rocku i funku.

Kapodaster (kapo) – Małe urządzenie mocowane na gryfie gitary, które przyciska struny do podstrunnicy, podwyższając ich wysokość i pozwalając grać w różnych tonacjach bez zmiany chwytów. Jest szczególnie popularne w muzyce folkowej, country i pop, gdzie pozwala na łatwe transponowanie utworów bez konieczności stosowania trudnych chwytów typu barre.

Kerf (kerfing) – Proces wzmacniania konstrukcji gitary, polegający na wklejeniu specjalnych drewnianych listewek między płytę górną, dolną a boczki instrumentu. Elementy te zwiększają powierzchnię klejenia, co poprawia stabilność konstrukcji, a także umożliwiają wykonanie bindingu (ozdobnego wykończenia krawędzi gitary). Kerfing może mieć formę trójkątnych bloczków lub elastycznych, ponacinanych listew, które łatwo dopasowują się do kształtu instrumentu.

Kill switch – Przycisk służący do natychmiastowego wyciszenia sygnału gitary, stosowany głównie w rocku, metalu i muzyce eksperymentalnej. Umożliwia tworzenie efektów rytmicznego przerywania dźwięku poprzez szybkie wciskanie i zwalnianie przełącznika.

Popularny wśród gitarzystów takich jak Tom Morello (Rage Against the Machine) i Buckethead.
Występuje w formie przycisku chwilowego (momentary switch) lub przełącznika dwupozycyjnego.
W gitarach takich jak Gibson Buckethead Les Paul kill switch jest wbudowany fabrycznie, ale może być również dodany jako modyfikacja do dowolnej gitary.

Kleje lutnicze – Specjalistyczne kleje używane w budowie i naprawie instrumentów muzycznych. Powinny umożliwiać rozklejenie elementów bez ich uszkodzenia, dobrze wiązać drewno, nie przebarwiać powierzchni oraz dać się łatwo obrabiać i lakierować. Dzielą się na:

Kleje zwierzęce (glutenowe) – np. klej skórny, kostny, króliczy, rybi (karuk). Są tradycyjnie stosowane w lutnictwie, ale wymagają podgrzewania w kąpieli wodnej.
Kleje syntetyczne – np. Titebond, Vicol, poliuretanowe, epoksydowe, cyjanoakrylowe. Są łatwiejsze w użyciu i stosowane w nowoczesnym lutnictwie.

Klon (Maple) – Jeden z najczęściej używanych gatunków drewna w lutnictwie, ceniony za doskonałe właściwości akustyczne i dekoracyjne. Jest stosowany w budowie korpusów gitar, gryfów oraz podstrunnic. Występuje w wielu odmianach, a jego najwyższej jakości drewno pozyskuje się głównie z Ameryki Północnej (USA, Kanada). W Polsce spotykane są dwie odmiany – klon zwyczajny i klon jawor, często wykorzystywane w instrumentach smyczkowych.

Machine Head (stroiki, klucze gitarowe) – Mechanizm strojenia strun w gitarach i innych instrumentach strunowych. Działa na zasadzie przekładni ślimakowej, która umożliwia precyzyjne naciąganie i luzowanie strun. Przełożenie przekładni (np. 1:12, 1:14, 1:20) wpływa na precyzję strojenia i stabilność stroju. Istnieją różne rodzaje kluczy:

Zwykłe klucze olejowe (stosowane w większości gitar)
Klucze blokowane, które zapobiegają rozstrajaniu się strun
Klucze na listwach (stosowane w mandolinach, gitarach klasycznych)
Przekładnie planetarne (stosowane w banjo, ukulele)
Kołki stożkowe (w instrumentach smyczkowych, np. skrzypcach)

Znane marki produkujące wysokiej jakości klucze gitarowe to m.in. Grover, Schaller, Gotoh.

Mahogany (mahoń) – Jedno z najczęściej stosowanych gatunków drewna w lutnictwie, szczególnie w gitarach elektrycznych i akustycznych. Ceniony za swoje ciepłe, tłuste brzmienie oraz długi sustain, co sprawia, że idealnie nadaje się do rocka, bluesa i jazzu. Ma gęstą strukturę i głęboką, czerwonobrązową barwę. Często używany do budowy korpusów, gryfów oraz boków gitar akustycznych. Popularne gitary wykonane z mahoniu to m.in. Gibson Les Paul, SG oraz PRS Custom 24.

Menzura – Długość czynna struny instrumentu strunowego, czyli odległość między siodełkiem a mostkiem. Jest ona mierzona w calach lub milimetrach i wpływa na strój, komfort gry oraz charakter brzmienia instrumentu. Menzura różni się w zależności od typu instrumentu – np. w gitarach basowych standardowa menzura wynosi 34", a w gitarach elektrycznych najczęściej 24.75" lub 25.5". W gitarach barytonowych jest dłuższa i sięga 27"-30", co pozwala na strojenie w niższych rejestrach. Podczas budowy instrumentu menzura jest dokładnie obliczana, a jej regulacja następuje przy ustawianiu mostka, ponieważ różne struny wymagają delikatnej kompensacji dla zachowania właściwej intonacji.

Mostek – Element gitary, który określa długość menzury i podtrzymuje struny. Może być stały (np. w gitarach akustycznych i klasycznych) lub ruchomy, co pozwala na regulację wysokości strun oraz intonacji (np. mostki Floyd Rose, TOM – Tune-O-Matic). W gitarach elektrycznych mostki często wyposażone są w śrubowe mechanizmy umożliwiające precyzyjne ustawienie akcji strun i menzury. W niektórych konstrukcjach mostek łączy się z tremolem i strunociągiem, co wpływa na brzmienie i stabilność stroju.

TOM (Tune-O-Matic) – Popularny rodzaj mostka stosowany w gitarach elektrycznych, pozwalający na regulację menzury każdej struny oddzielnie. Znajduje się w wielu modelach gitar, zwłaszcza Gibson Les Paul.

Neck (gryf) – Część gitary, na której zamocowana jest podstrunnica oraz klucze stroikowe. Gryf może mieć różne kształty i profile, wpływając na komfort gry. Jego konstrukcja może być:

Bolt-on (przykręcany) – łatwa do wymiany, popularna w gitarach Fender
Set-neck (wklejany) – zapewnia lepsze przenoszenie drgań, stosowany w Gibsonach
Neck-thru-body (NTB) – gryf przechodzi przez cały korpus, co poprawia sustain i rezonans

Neck-thru-body (NTB) – Konstrukcja gitary, w której gryf i korpus stanowią jedną całość. Dzięki temu drgania strun są lepiej przenoszone, co zapewnia dłuższy sustain i bardziej dynamiczne brzmienie. Takie rozwiązanie stosowane jest w instrumentach premium, zwłaszcza w gitarach solowych i basowych.

Neck pocket – Zagłębienie w korpusie gitary, w którym osadzany jest gryf w instrumentach bolt-on (przykręcanych). Jego dokładność wykonania i dopasowanie mają kluczowe znaczenie dla stabilności instrumentu, sustainu oraz rezonansu dźwięku. Wysokiej jakości neck pocket minimalizuje straty energii strun, co przekłada się na lepszą artykulację i klarowność dźwięku. Najczęściej spotykane jest w gitarach Fender Stratocaster, Telecaster i wielu nowoczesnych modelach superstratów.

Nut width (szerokość siodełka) – Odległość między krawędziami siodełka, która determinuje rozstaw strun na gryfie. Ma kluczowe znaczenie dla komfortu gry, zwłaszcza w zależności od stylu muzycznego i techniki.

Węższe siodełko (ok. 41–43 mm dla gitar elektrycznych) ułatwia grę akordową i szybsze zmiany chwytów, co jest preferowane w muzyce rockowej i bluesowej.
Szersze siodełko (np. 45–52 mm w gitarach klasycznych i akustycznych) zapewnia więcej przestrzeni między strunami, co ułatwia grę fingerstyle.

Nut width jest stałym parametrem instrumentu, ale można go delikatnie dostosować poprzez wymianę siodełka na model o innym profilu rowków.

Palisander (Rosewood) – Twarde i gęste drewno, używane do produkcji podstrunnic, mostków oraz boków gitar akustycznych i klasycznych. Występuje w różnych odmianach (np. indyjski, brazylijski, madagaskarski) i jest cenione za ciepłe, bogate brzmienie oraz trwałość.

Pickguard (płytka ochronna, pickplate) – Osłona korpusu gitary, która chroni lakier przed zarysowaniami od kostki. Może być wykonana z tworzywa sztucznego, drewna, metalu lub macicy perłowej. W gitarach elektrycznych pełni również funkcję montażową dla przetworników i elektroniki. Jest charakterystycznym elementem wielu gitar, np. Fender Stratocaster, Telecaster.

Pick-up (przetwornik, przystawka gitarowa) – Urządzenie zamieniające drgania strun metalowych na sygnał elektryczny, który następnie jest wzmacniany i emitowany przez głośnik. Przetworniki mogą być pasywne (bez dodatkowego zasilania) lub aktywne (z wbudowanym przedwzmacniaczem, np. EMG). W ich budowie stosuje się cewki nawinięte na karkas oraz magnesy – najczęściej Alnico (Aluminium-Nikiel-Kobalt), ceramiczne (ferrytowe) lub neodymowe, które są najsilniejsze. Istnieją różne typy przetworników, np. single coil (pojedyncza cewka) oraz humbucker (podwójna cewka eliminująca zakłócenia).

Pick slot (gniazdo na kostkę) – Specjalny otwór lub kieszonka na pickguardzie, zaprojektowany do przechowywania kostki gitarowej. Dzięki temu gitarzysta może w każdej chwili szybko sięgnąć po plektron bez konieczności odkładania instrumentu.

Spotykany głównie w gitarach akustycznych i semi-hollow, np. w niektórych modelach Gretsch czy Fender.
Niektóre gitarzyści przyklejają specjalne uchwyty na kostki do korpusu gitary, co jest alternatywą dla pick slotu.

Piezo pickup (przetwornik piezoelektryczny) – Rodzaj przetwornika stosowanego w gitarach akustycznych i elektroakustycznych, który rejestruje drgania strun poprzez ciśnienie wywierane na mostek instrumentu, zamiast korzystania z pola magnetycznego, jak w tradycyjnych pickupach.

Piezo przetworniki zapewniają jasne, naturalne brzmienie, zbliżone do dźwięku mikrofonowanego instrumentu.
Często łączone są z magnetycznymi przetwornikami, co pozwala na miksowanie dźwięków, np. w gitarach Music Man John Petrucci, PRS Hollowbody Piezo.
Do prawidłowego działania piezo zazwyczaj wymaga przedwzmacniacza, który wzmacnia sygnał i umożliwia jego regulację.

Piła japońska – Specjalistyczne narzędzie do cięcia drewna, charakteryzujące się unikalnym sposobem pracy – tnie przy ruchu do siebie, w przeciwieństwie do pił europejskich. Dzięki temu ostrza są cieńsze i bardziej precyzyjne, co umożliwia wykonywanie bardzo dokładnych cięć przy minimalnym wysiłku. Często wykorzystywana w lutnictwie i pracach stolarskich.

Plek – Zaawansowana komputerowa technologia ustawiania progów i regulacji gryfu, stosowana w profesjonalnych warsztatach lutniczych. Maszyna Plek:

Dokładnie mierzy wysokość progów, promień podstrunnicy i wygięcie gryfu.
Automatycznie szlifuje i wyrównuje progi z precyzją nieosiągalną dla ludzkiej ręki.
Eliminuje problemy z martwymi progami, nierównościami i niepożądanym brzęczeniem strun.
Często stosowany przez marki premium, takie jak Gibson, PRS, Suhr, Music Man.

Podstrunnica – Część instrumentu strunowego, na której gitarzysta naciska struny, aby zmieniać wysokość dźwięku. W zależności od konstrukcji może być:

Gładka (bez progów) – stosowana w instrumentach smyczkowych i gitarach typu fretless
Z progami – występująca w większości gitar, gdzie progi określają wysokość dźwięku
Scalloped – specjalna podstrunnica, w której przestrzeń między progami jest wydrążona, co wpływa na technikę gry i ekspresję dźwięku

Podstrunnice są wykonywane z różnych materiałów – heban, palisander, klon – co ma wpływ na brzmienie i trwałość instrumentu.

Politura – Tradycyjna metoda wykończenia drewna, stosowana również w lutnictwie. Jest to cienka warstwa naturalnego lakieru na bazie szelaku, nakładana ręcznie w wielu warstwach. Politura podkreśla strukturę drewna, zapewniając ciepły, naturalny wygląd, jednak wymaga odpowiedniej pielęgnacji i konserwacji.

Precision Bass (Precel) – Jeden z najpopularniejszych modeli gitary basowej, stworzony przez firmę Fender. Charakteryzuje się solidnym korpusem, pojedynczym przetwornikiem split-coil oraz charakterystycznym ciepłym, tłustym brzmieniem. Jest szeroko wykorzystywany w muzyce rockowej, bluesowej i funkowej.

Radius – Promień krzywizny podstrunnicy gitary, wpływający na komfort gry i technikę. Wartość promienia określa, czy podstrunnica jest bardziej płaska (np. 16") czy bardziej zaokrąglona (np. 7.5").

Gitary klasyczne mają podstrunnicę płaską (radius = 0)
Gitary elektryczne i akustyczne mają różne promienie, np. 7.5", 9.5", 12", 16"

Niektóre nowoczesne gitary posiadają compound radius, który zmienia się wzdłuż gryfu – ułatwia to grę zarówno akordami, jak i solówki na wyższych progach.

Refreting (wymiana progów) – Proces wymiany zużytych lub uszkodzonych progów na nowe. Jest konieczny, gdy:

Progi są starta lub mają nierówności, co powoduje nieczyste dźwięki
Gryf uległ deformacji, a progi wymagają korekcji
Gracz chce zmienić rodzaj progów (np. na wyższe lub ze stali nierdzewnej)

Podczas refretingu w gitarach z bindingiem (ozdobnym wykończeniem podstrunnicy) końcówki progów muszą być odpowiednio przycięte, aby pasowały do wykończenia. To skomplikowany proces wymagający precyzji i doświadczenia lutnika.

Sandwich body – Konstrukcja korpusu gitary, w której elementy drewna są sklejane warstwowo, w poziomym układzie. Dzięki temu rozwiązaniu uzyskuje się unikalne właściwości rezonansowe oraz estetyczny efekt warstwowego drewna. Technikę tę stosowano w różnych modelach gitar, a swoją wariację tej metody zaprezentował użytkownik Zenek Spawacz na forum lutniczym.

Scalloping – Proces wydrążania podstrunnicy między progami, dzięki czemu palce nie dotykają bezpośrednio drewna, a jedynie struny. Scalloping pozwala na większą kontrolę artykulacji i precyzyjne vibrato, a także ułatwia podciąganie strun (bending).

Pełny scalloping – wszystkie progi są wydrążone (np. gitary Yngwie Malmsteena).
Częściowy scalloping – stosowany tylko w wyższych progach (np. Ibanez JEM Steve Vai).

Scalloping nie jest polecany dla początkujących, ponieważ wymaga delikatniejszego nacisku na struny, aby uniknąć nieczystych dźwięków.

Semi-hollow body (półpudło, semi-acoustic) – Konstrukcja korpusu gitary, łącząca cechy gitar hollow body (pełne pudło rezonansowe) i solid body (pełny korpus). Wewnątrz stosunkowo cienkiego pudła rezonansowego znajduje się drewniany blok łączący gryf z tylną częścią korpusu, a po bokach znajdują się komory rezonansowe z otworami (efami lub innymi kształtami). Takie rozwiązanie poprawia rezonans i ciepło brzmienia, ale eliminuje nadmierne sprzężenia akustyczne. Najbardziej znane modele to Gibson ES-335, Rickenbacker oraz wiele innych gitar jazzowych i bluesowych.

Set-in – Rodzaj połączenia gryfu z korpusem gitary, w którym oba elementy są wykonane osobno, a następnie trwale wklejane. Takie rozwiązanie poprawia rezonans instrumentu, zapewnia dłuższy sustain, ale utrudnia wymianę gryfu w razie uszkodzenia. Stosowany w modelach Gibson Les Paul, ES-335 i wielu innych gitarach.

Single coil – Przetwornik jednocewkowy, oznaczany jako "S" na schematach osprzętu gitarowego. Charakteryzuje się jasnym, czystym i dynamicznym brzmieniem, ale jest podatny na zakłócenia i szumy elektromagnetyczne. Typowe dla gitar Fender Stratocaster i Telecaster.

Split coil – Układ przetworników, w którym dwie małe cewki obejmują po dwie lub trzy struny, co poprawia separację dźwięków i redukuje zakłócenia. Często stosowany w gitarach basowych Fender Precision Bass oraz elektrycznych, takich jak Fender Maverick.

Siodełko – Element gitary, umieszczony na początku gryfu, który pełni funkcję separatora strun i progu zerowego. Wykonywane z różnych materiałów, takich jak kość, grafit, plastik (TUSQ), metal czy drewno. Siodełko wpływa na rozstaw strun, akcję strun oraz intonację, a w gitarach z mostkiem Floyd Rose posiada mechanizm blokowania strun.

Skunk stripe – Ozdobna wstawka drewniana na tylnej części gryfu, stosowana w gitarach z jednoczęściowym gryfem (np. Fender Telecaster). Nazwa pochodzi od jej charakterystycznego ciemnego koloru, który przypomina ubarwienie skunksa. Wykonywana zazwyczaj z drewna kontrastującego z resztą gryfu, np. klon z mahoniem.

Solid body – Pełny korpus gitary, wykonany z jednego lub kilku kawałków litego drewna, bez pudła rezonansowego. To najpopularniejszy typ konstrukcji w gitarach elektrycznych, np. Fender Stratocaster, Gibson Les Paul. Charakteryzuje się stabilnością stroju, mniejszą podatnością na sprzężenia i wyraźniejszym atakiem dźwięku.

Strap lock – Mechanizm zabezpieczający pas gitarowy przed przypadkowym odpięciem. Dzięki niemu instrument jest stabilniej trzymany, co zapobiega upadkom i uszkodzeniom. Popularne marki strap locków to Dunlop, Schaller, Fender.

Strug (hebel) – Ręczne narzędzie stolarskie do obróbki drewna, stosowane m.in. w lutnictwie. Służy do wygładzania, kształtowania i wyrównywania powierzchni drewna. Może mieć różne rozmiary – od 15 mm (miniaturowe strugi lutnicze) do 650 mm (duże strugi do wyrównywania większych powierzchni).

Sustain block – Metalowy blok umieszczony w mostku typu Floyd Rose i innych mostkach tremolo, który poprawia sustain oraz stabilność stroju. Pełni kilka istotnych funkcji:

Zwiększa masę mostka, co pomaga w lepszym przekazywaniu drgań strun na korpus gitary.
Stabilizuje działanie mostka, ograniczając niepożądane ruchy podczas używania wajchy tremolo.
Wpływa na charakter brzmienia – cięższy blok zapewnia pełniejsze i dłuższe wybrzmiewanie dźwięku, natomiast lżejsze bloki mogą sprawić, że gitara będzie bardziej responsywna.

Często stosowanym modyfikacjom poddaje się standardowe sustain blocki, wymieniając je na modele z miedzi, mosiądzu lub stali, które zapewniają cieplejsze i bogatsze brzmienie.

Sweep picking – Technika kostkowania arpeggiów, w której kostka ślizga się po kolejnych strunach ruchem w jedną stronę, zamiast uderzać każdą strunę osobno. Pozwala na płynne i szybkie zagranie skomplikowanych przebiegów, szczególnie w gitarze solowej i shreddingu.

Arpeggia sweep picking – szybkie przelatywanie po akordach, np. w stylu Yngwie Malmsteena, Franka Gambale, Jasona Beckera.
Hybrid picking – łączenie sweep picking z techniką fingerstyle dla większej kontroli dźwięku.

Jest to wymagająca technika, ale pozwala na ekspresyjne i melodyjne frazy.

Swirling – Technika dekorowania gitar i innych przedmiotów poprzez zanurzanie ich w wodzie z unoszącą się na powierzchni farbą. Proces ten tworzy niepowtarzalne, abstrakcyjne wzory, a każda gitara pomalowana metodą swirlingu jest unikatowa. Efekt ten stosowano m.in. w gitarach Steve’a Vaia (Ibanez JEM).

Szelak – Naturalna substancja żywiczna, stosowana jako składnik politur lutniczych oraz lakierów do wykończenia instrumentów. Pozyskiwana jest z wydzielin owadów żyjących w Indiach i Azji Południowo-Wschodniej. Szelak nadaje drewnu głęboki połysk, podkreśla jego strukturę i poprawia właściwości akustyczne, ale wymaga odpowiedniej konserwacji, ponieważ jest podatny na uszkodzenia mechaniczne i działanie wilgoci.

Tapping – Technika gry polegająca na uderzaniu palcami lewej i prawej ręki w podstrunnicę, zamiast tradycyjnego szarpania strun kostką. Dzięki temu można uzyskać szybkie, płynne dźwięki oraz rozbudowane legato.

One-hand tapping – tapping wykonywany tylko przez lewą rękę, stosowany np. w hammer-on i pull-off.
Two-hand tapping – technika stosowana przez gitarzystów takich jak Eddie Van Halen (np. w "Eruption"), gdzie prawa ręka aktywnie uderza struny, tworząc unikalne, melodyjne linie.

Tapping pozwala na szybszą grę, większą ekspresję i efektywne wykorzystanie szerokiego zakresu gryfu.

Thumb rest (podpórka na kciuk) – Mała wypustka na korpusie gitar basowych, umieszczona zwykle powyżej przetworników lub blisko krawędzi instrumentu. Ułatwia opieranie kciuka podczas gry palcami, co zapewnia większą stabilność ręki i poprawia precyzję gry.

Starsze modele gitar basowych, np. Fender Precision Bass z lat 50. i 60., często miały thumb rest poniżej strun, co sugerowało grę kciukiem.
W nowoczesnych basach jest on umieszczany powyżej strun, co jest wygodniejsze dla graczy korzystających z techniki fingerstyle.

Tone chamber – Wewnętrzne komory rezonansowe w korpusie gitary, które poprawiają rezonans, ocieplają brzmienie i redukują wagę instrumentu. W przeciwieństwie do hollow body, gitara z komorami rezonansowymi nadal zachowuje solidność konstrukcji, ale dzięki wydrążonym przestrzeniom dźwięk staje się bardziej organiczny i otwarty. Takie rozwiązanie jest stosowane w modelach Gibson Les Paul Chambered, Gretsch, PRS Hollowbody, gdzie zależy na połączeniu pełnego sustainu solid body z akustycznym charakterem hollow body.

Truss rod (pręt napinający) – Metalowy pręt umieszczony wewnątrz gryfu gitary, służący do korygowania jego wygięcia spowodowanego naciągiem strun. Istnieją dwa główne rodzaje prętów:

Single action – jednostronnego działania, pozwala na prostowanie gryfu w jedną stronę
Dual action – dwustronnego działania, umożliwia korekcję zarówno w kierunku wklęsłym, jak i wypukłym

Regulacja pręta napinającego pozwala na ustawienie optymalnej akcji strun i komfortu gry, co jest niezbędne dla zachowania prawidłowej intonacji instrumentu.

Tune-o-matic (TOM) – Typ mostka gitarowego, stosowany głównie w Gibsonach Les Paul, ES-335 i semi-hollow body. Składa się z dwóch części:

Strunociąg (stopbar tailpiece) – trzymający struny
Mostek właściwy – wyposażony w regulację menzury i wysokości strun

Najczęściej wykonany z aluminium, brązu lub stopów metali, zapewnia precyzyjną regulację i charakterystyczne, długie wybrzmienie instrumentu.

Wilk (martwy próg, dead spot) – Zjawisko zanikania dźwięku na określonym progu i strunie, wynikające z niedoskonałości konstrukcji gitary. Może być spowodowane:

Luzem lub nieprawidłowym osadzeniem progów
Źle ustawioną akcją strun
Niedokręconym gryfem
Nierównościami w drewnie gryfu lub korpusu

Jest to trudny do wyeliminowania problem, ale można próbować go niwelować poprzez:

Dociążenie główki gitary specjalnym obciążnikiem
Wymianę progów
Zmienienie stroju gitary
Całkowitą wymianę gryfu, jeśli problem jest zbyt poważny

Wilki mogą występować zarówno w nowych, jak i używanych gitarach, a ich obecność jest istotnym czynnikiem wpływającym na wartość instrumentu.

Podsumowanie

Lutnictwo i budowa gitar to fascynująca dziedzina, w której precyzja, dobór materiałów i znajomość specjalistycznych terminów odgrywają kluczową rolę. W naszym słowniku pojęć lutniczych omówiliśmy najważniejsze terminy związane z budową instrumentów, ich elementami oraz technikami stosowanymi przez gitarzystów. Poznaliśmy rodzaje drewna używane w lutnictwie (mahoń, olcha, jesion, heban), konstrukcje gitar (solid body, semi-hollow, chambered body) oraz elementy wpływające na brzmienie (przetworniki, menzura, mostki, siodełko). Nie zabrakło również terminów dotyczących technik gry, takich jak tapping, sweep picking czy ustawień wpływających na komfort gry, np. action i intonacja.

Dzięki tej wiedzy zarówno początkujący gitarzyści, jak i bardziej zaawansowani muzycy mogą lepiej zrozumieć, jak działają ich instrumenty i jakie czynniki wpływają na ich brzmienie, wygodę gry i wytrzymałość. Świadome korzystanie z terminologii lutniczej pozwala na dokładniejszą personalizację gitary, świadome dobieranie komponentów i lepszą komunikację z lutnikami czy technikami gitarowymi.

Zobacz nasze produkty z tej kategorii >>Strefa Lutnika<<

Zobacz nasze produkty z tej kategorii >>Stoły Lutnicze<<

Zobacz nasze produkty z tej kategorii >>Czyszczenie i Konserwacja Gitary<<

Zobacz nasze produkty z tej kategorii >>Części Zamienne Do Gitar<<

Pokaż więcej wpisów z Luty 2025